تقویم هجری قمری، چهارده قرن تقویم دینی مسلمانان جهان بوده است. از آنجا که قسمت عمدة وقایع دینی و ملی تاریخمان بر اساس تقویم هجری قمری ضبط و ثبت شده، از این رو آشنایی با این تقویم، بسیار مهم است. تاریخ نویسان و سایر پژوهشگران دربارة چگونگی پیدایی و سیر تحول تقویم هجری قمری در بخشهای مختلف جزیره العرب، در 18 سال نخست پس از هجرت پیامبر اکرم(ص) اختلاف نظر دارند. هر یک از این پژوهشگران با استناد به آیات شریفة قرآن مجید که موضوع آن نجوم و تقویم است و نیز به استناد قراردادها، صلح نامه ها، فرامین و نامه‌های نوشته شده در این سال ها و انبوه روایات نقل شده در کتب تاریخ و علوم دینی دورة اسلامی، نظراتی متفاوت و گاه متناقض، اظهار کرده‌اند؛ اما تا کنون، هیچ یک از آنها از دایرة فرض و گمان فراتر نرفته‌اند.
تقویم هجری قمری بر دو نوع است: تقویم هجری قمری هلالی و تقویم هجری قمری قراردادی. اصول و پایه‌های اساسی این تقویم ها به شرح زیرند.
تقویم هجری قمری هلالی
تقویم هجری قمری هلالی، تقویم دینی مسلمانان جهان است. مبدأ این تقویم، اول محرم سالی است که پیامبر اکرم(ص) از مکة معظمه به مدینة منوره هجرت فرمودند. این مبدأ قراردادی است و 59 تا 71 شبانه‌روز قبل از تاریخ تقریبی هجرت پیامبر اکرم(ص) اختیار شده است. اسلام شناسان دربارة تاریخ هجرت از 1 تا 13 ربیع الاول 1 هجری قمری اختلاف نظر دارند. این مبدأ در اغلب کشورهای اسلامی، روز جمعه 1 محرم 1 هجری قمری، مطابق 27 تیر 1 هجری شمسی و مطابق 16 ژوئیة 622 میلادی (ژولی) اختیار شده است.
سالهای این تقویم، شامل 12 ماه قمری هلالی است که به ترتیب عبارتند از : محرم،صفر،ربیع الاول، ربیع الثانی، جمادی الاول، جمادی الثانیه، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذیقعده و ذیحجه. تاریخ اول هر ماه با رؤیت هلال ماه نو در شامگاه روز بیست و نهم یا سی اُم ماه قبل ماه، به ثبوت می‌رسد. با این حساب، تعداد شبانهروزهای هر ماه قمری که برابر با مدت زمان بین دو رؤیت متوالی هلال ماه نو است، 29 یا 30 شبانه‌روز گرفته می‌شود. در این تقویم، نوع ماههای قمری، حقیقی است.
پیش بینی وضعیت رؤیت هلال ماههای قمری به مقادیر مشخصه‌های ماه و خورشید و موقعیت جغرافیایی رصدگر در لحظة غروب خورشید تاریخ بیست و نهمین روز ماه قبل، بستگی دارد. به عبارت دقیق‌تر، کارشناسان مسائل تقویم هجری قمری، برای بررسی وضعیت رؤیت پذیری یا رویت ناپذیری هلال ماههای قمری در شامگاه بیست و نهمین روز هر ماه قمری در نقطة جغرافیایی مورد نظر، روش علمی تازه ای را به کار می‌برند. این روش به این شرح است که در مرحلة نخست، مشخصه‌های ماه و خورشید را برای لحظة غروب خورشید بیست و نهمین روز ماه قمری محاسبه می‌کنند. سپس، این مقادیر مشخصه ها را با همة مقادیر مشخصه‌های متناظرِ آنها بر اساس رکوردهای جهانی رؤیت هلال ماه، مقایسه می‌کنند. این رکوردها، مربوط به رؤیت هلال ماهها از سال 1859 تا زمان حاضر هستند که به تأیید مراکز نجومی معتبر جهان رسیده‌اند. حالات متفاوتی ممکن است رخ دهد.
کارشناسان بر اساس این حالات، دربارة رؤیت پذیری یا رؤیت‌ناپذیری هلال ماه در شامگاه بیست و نهمین روز هر ماه قمری و در نتیجه، تعیین تاریخ اول هر ماه نو قمری برای آن نقطة جغرافیایی مورد نظر، اظهار نظر می‌کنند. البته، این امکان وجود دارد که هلال ماه نو در مکانی بر روی کرة زمین، دقایقی قبل یا بعد از لحظة غروب خورشید روزهای بیست و نهم یا سی اُم رؤیت شود. این اختلاف یک شبانه‌روز در رؤیت هلال ماههای قمری، اختلاف یک شبانه‌روز در تقویم هجری قمری هلالی کشورهای اسلامی را سبب می‌شود.
طول ماه هلالی
طول ماه هلالی، مدت زمان بین دو لحظة ماه نو نجومی متوالی است. مقدار متوسط طول ماه هلالی از سال 1900 تا 2006 میلادی، 530589/29 شبانه‌روز یا معادل 29 شبانه‌روز و 12 ساعت و 44 دقیقه و 9/2 ثانیه است. طول ماه هلالی متوسط، ثابت نیست و به علت تاثیر عوامل نجومی، به مقدار بسیار کمی تغییر می‌کند. طول ماه هلالی حقیقی نیز ثابت نیست و به علت تاثیر عوامل نجومی، به مقدار قابل ملاحظه ای تغییر می‌کند. از سال 1363 هجری شمسی (مطابق 1984 میلادی) به بعد، چند تن از پژوهشگران علم نجوم با انجام پژوهشها و محاسبات رایانه ای گسترده دربارة تعداد زیادی از لحظه‌های ماه نو نجومی، طول ماههای هلالی حقیقی و همچنین ترسیم نمودارهای خاص، به تغییرات دقیق طول ماه هلالی حقیقی، پی برده‌اند. نتایج کارهای چهارتن از این پژوهشگران به شرح زیرند:
صیاد، تغییرات طول ماه هلالی حقیقی را در بازة زمانی تقریباً 38 سال شمسی یا در طی 469 طول ماه هلال حقیقی (ماه گَردهای شمارة 459 تا شمارة 927) که مربوط به لحظه‌های ماه نو نجومی از 28 ژانویة 1960 تا 29 دسامبر 1997 می‌باشد، مورد بررسی قرار داد و به این نتیجه رسید که طول ماه هلالی حقیقی، در بازة زمانی یاد شده، بین 29 شبانه‌روز و 6 ساعت و 53 دقیقه (کوتاه‌ترین زمان، مربوط به ماه گرد شمارة 526 با تاریخ ماه نو نجومی 29 ژوئن 1965) تا 29 شبانه‌روز و 19 ساعت و 55 دقیقه (طولانی‌ترین زمان، مربوط به مربوط به ماه گَرد شمارة 631 با تاریخ ماه نو نجومی 24دسامبر 1973) و با دامنة تغییرات 13 ساعت و 2 دقیقه در طرفین مقدار متوسط طول ماه هلالی، تغییر می‌کند. افزون بر این، دورة تغییرات طول ماه هلالی حقیقی، معادل نیم دورة ساروس(saros) است. به عبارت دقیق‌تر، پس از سپری شدن 111 یا 112 ماه هلالی، طول ماههای هلالی حقیقی با تغییرات جزیی نسبت به ترتیب دوره‌های قبلی، در دوره‌های بعدی تکرار می‌شوند. نیم دوره‌های ساروس اول تا چهارم به ترتیب شامل 112، 111،112 و 112 ماه هلالی حقیقی است.
ریچارد استفنسن (richard stephenson) از دانشگاه دارام (durham) انگلستان و لیو بائولین (Liu baolin) از رصدخانة پارپِل مانتِین (purple Mountain Observatory) چین، تغییرات طول ماه هلالی حقیقی را برای مدت 5000 سال میلادی (1000 قبل از میلاد تا 4000 میلادی) مورد بررسی قرار دادند و به این نتیجه جالب رسیدند که طول ماه هلالی حقیقی، در بازة زمانی یادشده، بین 29 شبانه‌روز و 6 ساعت و 26 دقیقه (کوتاه‌ترین زمان در سال 302 قبل از میلاد) تا 29 شبانه‌روز و 20 ساعت و 6 دقیقه (طولانی‌ترین زمان در سال 400 قبل از میلاد) و با دامنة تغییرات 13 ساعت و 40 دقیقه در طرفین مقدار متوسط طول ماه هلالی، تغییر می‌کند.
علاء جواد، عضو انجمن منجمین غیر حرفه‌ای کویت، تغییرات طول ماه هلالی حقیقی را برای مدت 800 سال میلادی (1600 تا 2400) مورد بررسی قرار داد و به این نتیجه جالب رسید که طول ماه هلالی حقیقی، در بازة زمانی یاد شده، بین 29 شبانه‌روز و 6 ساعت و 31 دقیقه (کوتاه‌ترین زمان با تاریخ ماه نو نجومی 18 ژوئن 1708) تا 29 شبانه‌روز و 19 ساعت و 59 دقیقه (طولانی‌ترین زمان با تاریخ ماه نو نجومی 15 دسامبر 1610) و با دامنة تغییرات 13 ساعت و 28 دقیقه در طرفین مقدار متوسط طول ماه هلالی، تغییر می‌کند. افزون بر این، دورة تغییرات طول ماه هلالی حقیقی از دو نوع دوره تشکیل شده است: یکی دورة کوتاه (کمی بیش از 1 سال شمسی، تقریباً معادل 14 ماه هلالی، کمینه 13 ماه و بیشینه 18 ماه هلالی) و دیگری دورة طولانی (تقریباً معادل 9 سال شمسی) که چندین دورة کوتاه یاد شده در درون آن قرار دارد.
طول سال قمری متوسط
طول سال قمری، شامل 12 طول ماه هلالی است. مقدار متوسط طول سال قمری، از سال 1900 تا 2006 میلادی، 367068/354 شبانه‌روز یا معادل 354 شبانه‌روز و 8 ساعت و 48 دقیقه و 7/34 ثانیه است. طول سال قمری متوسط ثابت نیست و به علت تغییرات بسیار کم طول ماه هلالی متوسط، مقدار آن نیز دستخوش تغییرات بسیار کم است.
تقویم هجری قمری قراردادی
تاریخ نویسان و سایر پژوهشگران، برای سهولت در محاسبات روزمرة تقویم هجری قمری و بر طرف کردن اشکالات ناشی از یک شبانه‌روز اختلاف در تقویم هجری قمری هلالی در کشورهای اسلامی، از تقویمی به نام«تقویم هجری قمری قراردادی» استفاده می‌کنند.
مبدأ و نام 12 ماه این تقویم، همانند تقویم هجری قمری هلالی است. تعداد شبانه‌روز ماههای این تقویم، متناوباً 30 و 29 شبانه‌روز است. یعنی ماه محرم 30، ماه صفر 29 شبانه‌روز و همین‌طور تا آخر گرفته می‌شود. توضیح اینکه، تعداد شبانه‌روز ماه ذیحجه در سالهای عادی 29 و در سالهای کبیسه 30 شبانه‌روز است. در این تقویم، نوع ماههای قمری، قراردادی است.
طول سال قمری قراردادی ( 354 11/30 یا 354/36¯ شبانه‌روز) عدد صحیحی از شبانهروزهای کامل نیست. حال آنکه در محاسبات روزمرة تقویم هجری قمری، طول سال با تعداد شبانهروزهای کامل مورد نیاز است. از این رو، تاریخ نویسان و سایر پژوهشگران، برای بر طرف کردن این مشکل در تقویم هجری قمری قرار دادی از کسر شبانه‌روز طول سال قمری قراردادی طرف نظر می‌کنند و این سال 354 شبانه‌روزه را «سال عادی» می‌نامند. پس از گذشت دو یا سه سال که مجموع کسور شبانه‌روز طول این سالها به یک شبانه‌روز می‌رسد. در این صورت، یک شبانه‌روز به آخر سال مورد نظر اضافه می‌کنند و آن سال 355 شبانه‌روز را «سال کبیسه» می‌نامند.
| نوع یک | 29 | 26 | 24 | 21 | 18 | 15 | 13 | 10 | 7 | 5 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| نوع دو | 29 | 26 | 24 | 21 | 18 | 16 | 13 | 10 | 7 | 5 |
البته، این نکته مهم را باید یادآوری کرد که دورة کبیسة 30 سالة قمری نوع 2 که توسط عده ای از پژوهشگران در برخی از تقویم‌های تطبیقی منتشر شده در جهان، به کار رفته است، به علت فقدان مبنای محاسبات ریاضی صحیح، مورد تایید نگارنده نیست.
دقت تقویم هجری قمری قراردادی
بررسیهای آماری انجام شده توسط نگارنده در مورد مقایسة داده‌های مربوط به روز هفتة اول ماههای تقویم هجری قمری قراردادی نسبت به روز هفتة اول ماههای تقویم هجری قمری هلالی در بازة زمانی 153 سال هجری قمری (1257 تا 1409) نشان داد که روز هفتة اول ماههای تقویم هجری قمری قراردادی در 43/64% با روز هفتة اول ماههای تقویم هجری قمری هلالی، انطباق دارد. اما در 35/35%یک شبانه‌روز و در 22/0% دو شبانه‌روز خطا دارد.
منابع:
صیاد، محمدرضا. «تقویم هجری قمری»، ماهنامة نجوم، سال 4، شمارة 1، مهر 1373، صفحات 28-29. صیاد، محمدرضا. «مدل سازی ریاضی برای استخراج تقویم هجری قمری قراردادی»، مجلة تخصصی تاریخ علم، پژوهشکدة تاریخ علم دانشگاه تهران، شماره اول، پاییز 1382، صفحات 27-37.
برگرفته از مرکز تقویم: calendar.ut.ac.ir
تقويم قمري چیست؟
قديمي ترين نوع تقويم, تقويم قمري است. از آنجا که با نگاه به شکل ظاهري ماه, بسادگي تاريخ روز, بدست مي آيد, در گذشته اين تقويم بسيار متداول بوده است.شروع ماه قمري با اولين غروبي است که هلال ماه در آن رؤيت مي گردد و هر ماه تا 29 يا 30 روز ادامه پيدا مي کند. از آنجا که طول متوسط ماه هلالي 5306/29 روز است, تعداد ماه هاي 30 روزه بيشتر از ماه هاي 29 روزه است. پيشگويي 29 يا 30 روزه بودن ماه بسادگي ممکن نيست. زيرا رؤيت شده يا نشدن هلال بستگي به عوامل پيچيده اي دارد که محاسبه آنها براي همه ميسور نيست.
تقويم تطبيقي به تقويمي گفته مي شود که در صدد تبديل دو يا چند گونه تقويم مختلف به يکديگر باشد. مثلا تطابق تقويم هاي شمسي, قمري و ميلادي در يک تقويم تطبيقي انجام مي گردد. دسترسي به تقويم تطبيقي مي تواند نقش مؤثري در مطالعات تاريخي داشته باشد. در اين راستا نوشتن تقويم هاي تطبيقي که تقويم قمري را به شمسي يا ميلادي تبديل نمايد, کار دشواري است, زيرا تعيين 29 يا 30 روزه بودن ماه ها در گذشته هاي دور, بسادگي قابل دسترسي نيست. بهترين الگويي که براي به نظم کشانيدن تقويم قمري پيشنهاد گرديده است, انتخاب يک دوره سي ساله با ماه هاي يکي در ميان 29 و 30 روزه است. در اين دوره, 11 سال کبيسه موجود خواهد بود. سال کبيسه سالي است که ذوالحجه آن برخلاف اصل يکي در ميان بودن ماه هاي 29 و 30 روزه, مانند ذوالقعده, 30 روزه باشد. بنابراين طول سالهاي عادي 354 روز و طول سال هاي کبيسه 355 روزه خواهد بود. در اين تقويم 29 يا 30 روزه بودن هيچ ماهي به دقت تعيين نمي شود و فقط مي توانيم در مجموع تقويم نسبتا صحيحي داشته باشيم. چنانچه بيان شد, از آنجا که طول ماه متوسط هلالي به ميزان 0306/0 روز بيش از 5/29 روز است, بنابراين با نظام يکي در ميان 29 و 30 روزه در هر سال کسري از روز زياد مي آيد و مجموع اين کسر روز ها در سي سال تقريبا معادل 11 روز مي شود.
کسر اضافه از روز براي هر سال 3672/0 = 12 * 0306/0 روز اضافه در هر دوره سي ساله 016/11 = 30 * 3672/0
بنابراين در هر 2000 سال تقريبا يک روز خطا در اين سيستم تطبيقي بوجود مي آيد, که قابل اغماض است.
روز 056/1 = 016/0 * (30/2000)
همانطور که اشاره شد, مشکل اين تقويم آنست که 29 يا 30 روزه بودن هر ماه مشخص را نمي تواند تعيين نمايد ولي مي تواند در مجموع نزديکترين مقياس تخميني را در اختيار ما قرار دهد. با استفاده از قابليت هاي روز افزون رايانه, برنامه نجوم اسلامي در تقويم تطبيقي خود, براي اولين بار تقويم تطبيقي دايمي با محاسبات کامل را در اختيار کاربران قرار داده است. در اين تقويم 29 يا 30 روزه بودن هر ماه قمري طبق افق منطقه اي مشخص, با محاسبه حالات ماه در آن منطقه و در آن تاريخ به دقت انجام مي شود. مي توان با مقايسه برخي از وقايع تاريخي مستند, به دقت بالاي اين برنامه در محاسبه تقويم تطبيقي پي برد.1
مساله اتحاد يا اختلاف آفاق
يکي از مسايلي که در تقويم قمري مطرح شده است, مساله اتحاد يا اختلاف تقويم قمري در سطح کره زمين است. به اين معني که آيا اگر هلال اول ماه در يک نقطه از کره رؤيت شود, براي نقاط ديگر که در شب با آن نقطه مشترکند نيز, ماه جديد شروع مي شود, يا نه؟ اين مساله خصوصا در عصر حاضر با فزوني عرصه ارتباطات جهاني مطرح شده است. قبل از ورود به بحث, دو نکته را متذکر مي شويم:1. اصطلاح اتحاد يا اختلاف آفاق, اصطلاح گمراه کننده اي است, زيرا طبق هر دو مبنا, شروع ماه قمري از يک مقطع در کره زمين انجام مي شود و براي مقاطع ديگر ادامه مي يابد. يعني از اولين غروب آفتابي که رؤيت در آن انجام مي شود, تا مدت يک برهه گردش زمين, ادامه پيدا مي کند. در حقيقت بنابر هر يک از مبناها, ما از يک حيث اتفاق و از حيث ديگري اختلاف در آفاق داريم. يعني از اين جهت که غروب آفتاب ها پيوسته است, و پس از اولين رؤيت, آفاق جديد, پي در پي هلال را رؤيت مي کنند, اتحاد افق, و از اين جهت که بالاخره در حين اولين رؤيت, مناطق غربي تر هنوز در روز آخر ماه سابق هستند, اختلاف در افق داريم. تنها تفاوت دو قول, مبدا شروع ماه قمري است. در قول به اتحاد آفاق, مبدا شروع, شرقي ترين نقطه اي است که با افق اولين رؤيت در شب, مشترک است و از آن پس مناطق ديگر به تدريج وارد ماه جديد مي شوند, ولي در قول به اختلاف آفاق, مبدا شروع, همان محل اولين رؤيت است. بنابراين مدت استيعاب اول ماه براي همه کره زمين, طبق قول اتحاد, حدود 12 ساعت و طبق قول اختلاف, حدود 24 ساعت خواهد بود.
2. مساله اتحاد و اختلاف آفاق در تقويم شمسي هم مطرح است. زيرا براي تعيين روز نوروز, زمان دقيق ورود خورشيد به اعتدال بهاري, با زمان عبور خورشيد از نصف النهار مقايسه مي شود, اگر زمان اعتدال بهاري قبل از عبور خورشيد بود, همان روز, روز يکم فروردين وگرنه روز بعدي روز يکم فروردين خواهد بود.2 بنابراين مناطق مختلف در روز نوروز متفاوت مي شوند.
دلايل اتحاد آفاق
مي توان دلايلي را که براي اتحاد آفاق ذکر مي شود, به سه بخش عمده تقسيم نمود, ما به اختصار به توضيح هر دليل و نقدي بر آن مي پردازيم:1. دلايل نجومي و تحليل ماه قمري:
مرحوم آقاي خويي در آخر رساله "المسايل المنتخبه", تحت عنوان "تفاصيل ثبوت الهلال", مي فرمايند که: "ماه هاي قمري براساس حرکت ماه و وضعيت آن نسبت به خورشيد, شروع مي شود. ماه در پايان گردش خود وارد منطقه شعاع خورشيد مي شود و در اين حال, که محاق ناميده مي شود, از هيچ نقطه از کره زمين قابل رؤيت نيست. پس از خروج ماه از اين حالت و امکان رؤيت آن, ماه قمري پايان مي يابد و ماه ديگري شروع مي شود." ايشان در مورد اينکه به چه دليل, شروع ماه قمري را خروج ماه از تحت الشعاع گرفته اند, توضيح بيشتري نداده اند. ولي اين مبنا قطعا خلاف تاريخ بشر در استفاده از تقويم قمري است. در جوامع ابتدايي, مانند جامعه مدينه النبي (ص) در زمان ظهور اسلام, آيا تصور تقويمي با چنين مبداي ممکن است. بلي در عصر کامپيوتر با دسترسي به محاسبات پيچيده نجومي, مي توان چنين تقويمي تاسيس نمود. ايشان در ادامه مي افزايند: واضح است که خروج ماه از اين حالت در مدار خود, به وضعيت ناظر بستگي ندارد و واقعيتي خارجي است که براي تمام آفاق واحد است. گرچه فرمايش ايشان در اين زمينه کاملا صحيح است, زيرا چنانچه گذشت, مفاهيمي همچون مقارنه, خسوف, اعتدالين و انقلابين, ربطي به موقعيت ناظر در زمين ندارند, اما مبدا ماه قمري, طبق ادله متعدده تاريخي و روايي, رؤيت هلال است, و رؤيت کاملا بستگي به موقعيت ناظر روي زمين دارد.
2. دلايل روايي:
ايشان در ادامه, به ذکر رواياتي مي پردازند که اقامه بينه بر رؤيت را در هر شهري که باشد, براي اثبات هلال, کافي مي داند. مشکلي که جلوي استناد به اين روايات را مي گيرد, آنست که مسافات و مناطق, در نظر سايل و مخاطب امام (ع) و کلا در عرف آن زمان, شهرهاي مناطق اسلامي هم جوار که اطلاع از رؤيت به صورت متعارف از آنها ممکن باشد, بوده است. ما نمي توانيم اين اطلاق را حتي به شهرهاي موجود در قاره آمريکا تسري دهيم!
3. دلايلي که در ابواب ديگر فقه دلالت بر اتحاد افق مي کنند:
پس از آن ايشان به دلالت شواهدي مانند دعاي قنوت نماز عيد, که در آن عبارت "هذا اليوم" آورد شده است و ظهور اينکه ليله القدر, شب واحدي در کل کره زمين است, استناد مي نمايند. با ذکر مقدمه اي که در ابتداي کلام آورديم, مشخص مي شود بنابر هر دو قول اتحاد و اتفاق, ما يک روز ثابت به عنوان روز عيد و يک شب ثابت به عنوان ليله القدر نداريم. بلکه بخاطر کروي بودن زمين, مناطق مختلف از حيث شب و روز باهم در تقابلند. بنابراين بايد ادله اي از اين قبيل در هر صورت, حمل به افق همان شخص شود. مثلا وقتي گفته مي شود که در هنگام زوال, درهاي آسمان گشوده مي شود, واضح است, که زوال هر منطقه براي خودش لحاظ شده است.
در نهايت به ذکر اشکال مهمي که به مبناي اتحاد افق وارد مي شود مي پردازيم:
بيان اشکال
حتي طبق نظريه اتحاد آفاق, واضح است که رؤيت در بلد, شرعا به عنوان اماره خروج ماه از تحت الشعاع جعل شده است. پيامبر اکرم (ص) و ايمه معصومين (ع) براي شروع ماه به اين اماره تمسک مي نموده اند و همه مسلمانان تا قبل از اختراع تلگراف و تلفن, راه ديگري جز اتکا به اين اماره نداشته اند. در صورتيکه با توجه به کروي بودن زمين و حرکت ماه در مدار خود به گرد زمين, واضح است که اگر ماه در يک افق ديده نشود, بالاخره در آفاق غربي تر, قابل رؤيت خواهد بود. بنابراين در بسياري از موارد, اماره رؤيت, منعکس کننده واقع نخواهد بود و در نتيجه بسياري از اعمالي که مؤمنين طبق اين اماره قبل از عصر ارتباطات انجام داده اند, از ديد واقعي خارج از وقت بوده است. در صورتيکه در مواردي مانند روزه آخر ماه شعبان, شارع مي توانسته است که با جعل احتياط, جلوي اين فوت مصلحت واقعيه را بگيرد, باز اين کار را انجام نداده است و معصومين (ع) هم اعمال خود را طبق همين اصل انجام مي داده اند. پس جعل رؤيت به عنوان اماره, کشف از اين مي کند که خود رؤيت بايد نقشي در شروع ماه قمري داشته باشد.1 براي آزمايش مي توانيد روايت 1 از باب 9 از ابواب احکام شهر رمضان در وسايل الشيعه جلد 7 را با برنامه نجوم اسلامي تطبيق نماييد!
2 مراجعه نماييد به تقويم تطبيقي 1500 ساله تاليف آقايان دکتر ايرج ملک پور و محمدرضا صياد, انتشارات دانشگاه تهران.
برگرفته از: AliGold
رویت هلال ماه و علل اختلاف در تقاویم هجری قمری کشورهای اسلامی
خبرگزاری "مهر" - گروه دین و اندیشه : با نزدیک شدن عید سعید فطر سوالهای زیادی در مورد رویت هلال ماه در ذهن افراد ایجاد می شود. مقاله زیر که پیش روی خوانندگان قرار می گیرد به پرسشهای عمومی و کلی درباره رویت هلال ماه و علل اختلاف در تقاویم هجری قمری کشورهای اسلامی می پردازد .رویت هلال ماه : مبانی و مشکلات
به گزارش گروه دین و اندیشه "مهر"، نویسنده در ابتدای مقاله خود آورده است : کره ماه تنها قمر زمین است که در مدت 27.33 روز یک بار به دور زمین گردش می کند. به این مدت دوره تناوب نجومی گفته می شود. در طی این مدت زمین نیز در مدار خود به دور خورشید جا به جا می شود و ماه را به دنبال خود می کشاند.گردش ماه موجب می شود که ناظر زمینی آن را به حالتهای مختلفی ببیند که دلیل آن تغییر زاویه خورشید، ماه و زمین است. هنگامی که ماه بین زمین و خورشید قرار دارد هیچ بخشی از ماه برای ناظر زمینی روشن نیست. اصطلاحا" به این لحظه مقارنه ماه و خورشید یا ماه نو گفته می شود. در واقع مقارنه لحظه تولد ماه است .شاید به نظر برسد که در هر ماه قمری باید یک خورشید گفتگی داشته باشیم ولی از آنجا که صفحه مدار ماه با صفحه مدار زمین به دور خورشید زاویه می سازد بنابراین در برخی از موارد سایه ماه از بالا یا پایین صفحه مدار زمین می گذرد و خورشید گرفتگی اتفاق نمی افتد.با جابه جا شدن ماه در مدار خود رفته رفته بخشی از آن از خورشید نور می گیرد و هلال ماه تشکیل می شود. حدود هفتاد سال پیش اخترشناسی فرانسوی به نام «آندره دانژون» نشان داد که تا زمانی که جدایی زاویه بین ماه و خورشید به 7 درجه نرسیده است هلال ماه تشکیل نمی شود. او دلیل این حد را پستی و بلندی های لبه ماه دانست که باعث می شود سایه کوههای ماه بخشهای روشن آن را بپوشاند.
با افزایش سن هلال(مدت زمان گذشته از مقارنه) به تدریج هلال ماه ضخیم تر می شود. حال سوال اینجاست که در چه زمانی هلال ماه قابل مشاهده می شود؟ برای پاسخ به این سوال باید به سراغ رکوردهای رویت هلال ماه برویم .در شامگاه 28 امرداد 1380 ، حجة الاسلام علیرضا موحدنژاد(عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف) موفق شد هلال ماه جمادی الثانی 1422 را با دوربین دوچشمی 150×40 رویت کند. در این زمان سن هلال 12 ساعت و 15 دقیقه و جدایی زاویه ای آن از خورشید 7.6 درجه بود به این ترتیب رکورد رویت هلال ماه را از آن کشورمان شد. در سال بعد مهندس محسن قاضی میرسعید هلال بسیار جوان رجب 1423 را با سن 11 ساعت و 40 دقیقه رویت کرد و رکورد جدیدی به دست آمد.
عوامل نجومی موثر در رویت هلال ماه
در نگاه اول واضح است که هر چه سن هلال ماه بیشتر باشد، رویت آن آسان تر است. با افزایش سن هلال ، ماه فرصت بیشتری دارد تا از خورشید فاصله بگیرد و سطح درخشان آن بیشتر می شود. اما این تمام ماجرا نیست و عوامل مختلفی در رویت هلال ماه موثر خواهند بود که به چند مورد آن اشاره می شود:مدت مکث : هلال های شامگاهی پس از غروب خورشید، غروب می کنند. فاصله زمانی بین غروب خورشید و غروب ماه را مدت مکث می گویند. هر چه مدت مکث بیشتر باشد ماه مدت بیشتری در آسمان است و آسمان تاریک تر می شود و امکان رویت فراهم می شود. البته مدت مکث هلال های باریک کمتر از یک ساعت و در برخی از موارد کمتر از 40 دقیقه است. معمولا" چنین هلالهایی بلافاصله پس از غروب خورشید قابل مشاهده نخواهند بود و رصدگر باید دقایقی تحمل کند تا شرایط مناسب فراهم شود.
زمان غروب خورشید : چون هلال ماه شامگاهی پس از غروب خورشید مشاهده می شود. هر چه نسبت به زمان مقارنه ماه ، خورشید دیرتر غروب کند، سن و جدایی زاویه ای هلال افزایش می یابد. بنابراین هر چه به سمت نواحی غربی برویم شرایط رویت هلال بهتر می شود.
فاصله ماه از زمین : از آنجاییکه مدار ماه به دور زمین بیضی است بنابراین مطابق قانون دوم کپلر سرعت گردش ماه به دور زمین ثابت نیست. اگر مقارنه زمانی اتفاق بیافتد که ماه در حوالی حضیض مدارش باشد با سرعت بیشتری از خورشید فاصله می گیرد و جدایی آن سریع تر افزایش می یابد. چنین هلالی در مقایسه با هلال ماه هم سن که در اوج است به مراتب راحت تر رویت می شود.
چرا در تقویم قمری اختلاف ایجاد می شود ؟
به گزارش "مهر"، با نگاهی به تاریخ نجوم مشخص می شود که بسیاری از اقوام از ماه و تشکیل اهله برای تقویم استفاده می کرده اند. ماه با حرکت خود به دور زمین از حالتی به حالت دیگر می رود. در ابتدای ماه به صورت هلال شامگاهی دیده می شود، پس از چند روز به تربیع اول می رسد که در این حالت ماه یک چهارم مدار خود را طی کرده است. ماه با پیمودن نصف مدار خود به وضعیتی می رسد که تمام سطح روشن ان مقابل زمین است که به آن ماه کامل(بدر) می گوییم. همین مراحل به طور معکوس تا ماه نو بعدی طی خواهد شد.به فاصله زمانی بین دو ماه نو متوالی دوره تناوب هلالی گفته می شود که به طور میانگین 29.53 روز است و طول متوسط یک ماه قمری می باشد. از آنجا که طول ماه در تقویم نمی تواند ععد غیر صحیح باشد بنابراین هر ماه در تقویم قمری 29 یا 30 روز می باشد.
در تقویم هجری قمری قراردادی ماههای به طور متوالی 29 و 30 روز در نظر گرفته می شود.در تقویم هجری قمری مورد استفاده کشورهای اسلامی بر اساس معیارها و ضوابطی 29 یا 30 روزه بودن ماه تعیین می شود. مطابق حکم شرعی اگر هلال ماه در شامگاه 29 ام ماه رویت شود، آن ماه به پایان رسیده است و فردا روز اول ماه بعد است ولی اگر هلال ماه در شامگاه روز 29 ام رویت نشد ماه 30 روزه می باشد.
چرا در تقویم هجری قمری اختلاف پیش می آید؟
به دلیل اهمیت نجومی و فقهی پیش بینی رویت هلال ماه همواره مورد توجه منجمین اسلامی بوده است. مشکل تقویم هجری قمری از سه مقوله نجومی ، انسانی و فقهی قابل بررسی است. امروزه با وجود نرم افزارهای نجومی مختلف محاسبه موقعیت و مشخصات ماه کار ساده ای است اما از آنجا که مسئله رویت یک امر انسانی است و بحث رویت امری است که با توجه به افراد و شرایط مختلف متغیر است بنابراین باعث بروز عدم قطعیت در پیش بینی می شود. اختلاف فتوا در مورد رویت هلال ماه بحثی است که می تواند موجب اختلاف شود.به گزارش "مهر"، امروزه منجمین برای پیش بینی رویت هلال ماه از معیارهای مختلفی استفاده می کنند. این معیارها بر اساس رصدهای انجام شده طی قرون اخیر طراحی شده است. بنابراین تقویم نویس با مقایسه مشخصه های نجومی ماه با معیارها و رکوردهای به دست آمده در مورد رویت هلال ماه اظهار نظر می کند. هر چند که معیارهای رویت هلال اختلافاتی را با یکدیگر نشان می دهند ولی نتایج علمی رصدها باعث می شود که خطای پیش بینی ها به تدریج کاهش یابد.
اما مشکل اصلی وجود ضوابط متفاوت در کشورهای اسلامی برای شروع ماه می باشد. به عنوان مثال ملاک کشور عربستان برای شروع ماه رویت هلال نیست. از چند سال پیش مسولین کشور عربستان ضابطه ای را برای تقویم ام القری تعیین کرده اند. مطابق آن اگر مقارنه ماه و خورشید پیش از غروب خورشید اتفاق افتد و در شهر مکه ماه پس از خورشید غروب کند فردای آن روز اول ماه بعد می باشد. این ظابطه لزوما" به معنی رویت پذیر بودن هلال ماه نیست. از آنجا که بسیاری از کشورهای اسلامی از عربستان تبعیت می کنند. این امر باعث می شود که بین تقویم ما با بسیاری از کشورها اختلاف ایجاد شود و گاهی اوقات ممکن است این اختلاف به دو روز نیز برسد ولی این به هیچ وجه به این معنی اشکال در تقویم ما نیست. همواره ایرانیان در زمینه نجوم پیشرو بوده اند و تقویم ما یکی از دقیق ترین تقویم ها است.
منبع : امیر حسن زاده؛ مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و انجمن علمی پژوهشی نجم شمال
برگرفته از: خبرگزاری مِهر
نشانی کوتاه این صفحه: